Select Page

.

Ne’heitserie
ʹAutɨma

´+XATSIKA, T++RÍ WA ´UKARI, UKITSI T++RITSI META TEEMARI HETSIE TITA M+TIWA ´AIX+

TAKAI ´AT+ TIYEHANE, NIUKI WAPAI ´AIX+ ME KUY´T+KA  KANIYUKUWAPANI ´AIX+ ´ANEMEK+. KENETI MAMATEKENI TITA WAIKAWA M+RAYE´AXÉ.

Mat+ari huta maxayaritsie memeuyey+aka, kiekaritari wapai muyehane kutsi niuki kwatixuawekai t++rí wa hetsie timieme. Tukarik+ t++rí mekatineu ´uximayakait+ni memauyumate wa hamat+a ´aix+ kati´anekaku kweriwa´anek+a. ke tih+anekaku wa+kawarí tiyemiekaku h+pat+ mekaniuyuti ´uit+ani mekananukukení kehapa+ t++rí meteheu ku´+wiyeriekaniye.

Niuki wapai timieme tita t++rí tiwa´aix+ wa+kawa kanayumatsi+k+ré ´ena kepauka temukuxata, yat+t+ kux+ wa+kawa katiyehaneni ´aix+ kwatiy+we m+k+.

KE TIWATIY+T+YA NIUKI T++TR+I WA HETSIE M+ TI´AIX+

.
.
.
1924 Kaniuyutaxeiya ´aix+ kati niuy+ní Ginebra reyetewakaku

Teuteri meyuni ´+ wapai metaniere  kaniutaxata Ginebra ke m+rey+ tita m+re taxatsie. ´ena m+ya yunait+ temariwamete menetimaní tita t++rí wa hetsie ti wa ´aix+, tita kehapa+ meteheukuparewiyaka ta ´ukitsiema wa yeyeuma, parewiya meke´ayewauka ke pauka meuyewekaní, m+k´meri matsi panuyehait+aka tita t++rí wa hetsie m+timieme, me ke te´+k+t+arieka ´aix+ ´anemek+ h+awiya ´aix+ m+´anenik+.

.
1946 kaniuyutawewieni titewat+ UNICEF

Me meuyuxe+riet+ka wapai muyehane tsie m+k+tsie meteparewie, kaniuyutawewieni tumini parewiya t++rí wahetsie miemek+.

.
1948 ´aix+ kaniuy+ní kaniuy+n+ní naitsarie miemek+ tita ´ax+ m+ti´ane tewi tsie timieme

Me meuyuxe+riet+ka wapai muyehane tsie m+k+tsie meteparewie,  aix+ kaniuy+ní  kaniuy+n+ní naitsarie miemek+ tita ´ax+ m+ti´ane tewi tsie timieme, tamaamata heimana ´auxuwi kanaka´ut+are tikuxatat+ t++rí wahetsie timieme wa tei wa tei wamekwawareukax+rieka.

.
1959 ´aix+ kaniuy+n+i kaniuyu mawa niuki t++rí tita wa hetsie m+ti ´aix+

Me meuyuxe+riet+ka wapai muyehane tsie m+k+tsie meteparewie, ´aix+ kaniuyurieni t++rí wa hetsie timiemek+, ke peteheukuparewiyaka, me kete´+kit+arieka

.
1966 Mem+te ´utixá parewiyatsie timiemek+ wapai m+rahane kem+tiutaine t++rí wa hetsie timieme

Ke mem+te ´utixá parewiyatsie timiemek+  wapai m+rahane kem+tiutaine t++rí wa hetsie timieme me yu wa+kawat+ me kateniutaparewien tsiere, yunait+ meyun+t+ me m+teha xaxatanik+ t++rí wahetsie timieme.

.
1968 kaniuyewewieni xatsika wapai kiekatari memayeix+a metekuxatat+ tita m+ti ´aix+.

Me muyukuxe+ri wapai memanex+a metetixatake xeitewiyari ´anuyeyak+ ke timatiy+xime. Tita m+reuyewet+ka kuxi ´aix+ m+tiy+ník+ tukari meutihane ti ´aix+ m+rayexeiyariekak+.

1973 Te xaxatamete wapai memayeix+a kaniuyutaxata kaniuyuxeiya niuki ´ik+ yamanuy+ne 138.

Texaxatamete wapai memayeix+a yunait+me yun+t+, kaniuyu wewieni niuki 138, mana reuyey+nix+ niuki pa+ hekuy+t+ Kename tamaamata heimana a tahaika witari hexeiyat+ tewi tiuta ´uximayata kuy+wekare katiutakwine k+ y+k+ ka´uy+nik+.

.
1974 Niuki muyutawewi ´ukari meta t++rí wahetsie miemek+ kehapa+ meteheuku ´+wiyerieka kemete heukuparewiyaka k+.

Mawam+ temaikate metanierekaku kenane y+k+ metehanuyehú ´ukari meta t++rimexi, niuki pa+m+ ´ané kananuyetuani wapai kiekaritari mutamatsie yaxeik+a ´its+kate memanuyehane t++rí meta ´ukari me kwa wareukeiká mekwawaranutax+r+wani yaxeik+a, me kwatsewiximarieka ´ik´mex+, wa+kawamek+ niuki ´anukatekamek+ kaniuyutawewieni ´ana m+yá.

.
1978, Te ´+wiyamete tita´aix+ m+ti´ane teuteri wahetsie timieme, ´uximayatsika kaniutaxata kaniyetuani.

Te ´+wiyamete tita´aix+ m+ti´ane teuteri wahetsie timieme, ´uximayatsika kaniutaxata kaniyetuani t++rí wahetsie timienek+ yaxeik+a, parewiya ´ayewaut+ ´its+kate, niukamete teparewiwamete yunaime wareyexeiyat+.

.
1979 Kanaye´eriwa xeitewiyari mautinekaik+ kepauka niuki t++rí wahetsie timiemek+ m+tiuyu taxá 1959.

Maye´eriwanik+ xeitewiyari ´anuyeyaku pa+m+ mekaniutiy+ní Kename ´ane witaritsie ´ayan+i t++rí tiwahetsie miemek+.

.
1985 ´In+arika yak+ pa+memek+ t++rí wahetsie ti miemek+ ´its+akeme ´aix+ tiyuruwame.

´In+arika yak+ pa+memek+ t++rí wahetsie ti miemek+ ´its+akeme ´aix+ tiyuruwame. Tsimemauyumate kuxi t++rí wahetsie niuki xatsika kaniuyutaxata wa+kawemek+ mana reuyenakemek+ niuki mete´+kit+ariekak+, ´aix+ ´anemek+ me ´+wiyerieka.

.
1989 Te mariwamete wapai memehane meniutaxata t++rí wahetsie tiemieme, nunuutsi ke ti ´+wiyat+re.

Me meuyuxe+riet+ka wapai muyehane tsie m+k+tsie meteparewie,  meneitimaix+ani Kename nunutsi wa+kawa rake´axe´ayumieme ´aix+ m+timienik+ kaniparewiyakam+k+ kani´+wiyeriekam+k+ ´aix+ ´anemek+.

Niuki yamanuy+ne kaniuyutsit+ani yetikahut+ri huta tukaritsie ´atanauka metseritsie 1990, mekiku kwieyaritsie ´ariyeyé yakatinikahurit+ teitewiyaro heimana xewi tukari tsie ´atanauka metseritsie 1990, m+ta ´its+kame tiyexá yu nunuyarima wahetsie ké ´upaukakaku teitewiyar heimana ´auxuwi mat+ari metseriyaritsie 1991.

1990 Tiuyuwewi niuki t++rí wahetsie timiemek+ Nueva York tiyetewakaku.

Nueva York tiyetewakaku tiuxatsie t++rí wahetsie timiemek+, kemetekahunik+ wa ´ukiyarima, yat+ni memeitimamatekeni tita wati´aix+ kemeteha´eriwanik+.

.
1990 ´In+arika yak+ pa+memek+ t++rí wahetsie ti miemek+ ´its+akeme ´aix+ tiyuruwame yaxeik+a hiwapat+ me kwa´its+kate teparewiwamete meh+k+.

Titak+  ´In+arika yak+ pa+memek+ t++rí wahetsie ti miemek+ ´its+akeme ´aix+ tiyuruwame, kananiukani ke pauka nunuutsi ´aix+ ´anemek+ muyeikani y+k+ karah+awar+wani, yat+ni kwatsewix+mariekak+.

.
1991 Temaikate UNICEF tsie te´uximayamete Save the Children, pa+ metetewat+ meniuneni t++rí wahetsie nunuwamete.

Temaikate UNICEF tsie te´uximayamete Save the Children, pa+ metetewat+ niuki ´aix+ meniuyuriene m+ta xeime meniutawewieni tewaparewiwamete yaxeik+a t++rí wa hetsie ti miemek+, Red de Informacion de los Derechos Humanos (CRIN) titewat+.

.
1993 niuki m+y+n+ ke ha pa+ nunuutsi reuku´+wiyerieka, xewit+ ke´anet+ piárewiwe yeuya payeiwé.

Xeitewiyari heimana ´ata nauka tukaritsie ´auxuwi metseriyaritsie, xapa niukiyari ´its+kate wahats+a kaniyuyexata, manam+ya kaniyukuxatani nunuutsi kem+reuku´+wiyaerika, kereukukweriwani, ´aix+ ´anemek+ m+werenik+.

Yaxeik+a ´its´kate meyehane pa+ ´ané memaika memaniukani ´ik+ niuki yemekuy+netsie t++rí ti wa´aix+ wahetsie tiemieme k+.

.
1999 C182- Niuki mariyarika t++rí ´aix+ ka´anekaku metehau´uximaya 1999 (nú.182)

Me hau ´iwaut+kait+ tita keti´anemek+ tiyukunaka m+t´maiwet+kanik+ ´aix+ kwati´ane ´uximayatsika t++rí wa hetsie miemek+, ´ayumiene niuki pa+m+´niuy+x+ani Kename wa hauyukah+ani m+k+ yeti´ane.

Pa+tá niuki niyutawewieni t++rí mekete´+k+t+arieka, mekeparewiyaka ´aix+ á nemek+ wana memu´uwanik+ tukariyehane.

.
2000 Te xaxatamete wapai memanex+a ´aix+ kaniuyurieni kaniyetuani hutame niuki tuayame kehapa+ m+ti´anenik+.

Meyuku xexe+riwa meyu’wa+kawat+ Kiekari manu’manet+kaa meyu eniet+ niuki , xapate mete’aka u`t+wat+ t+r+ wa hetsie mieme ke hapa+  mete +wiyar+wa mete iku ter+wat+ Convencion sobre los derechos de los niños de 1989, mana mamuti’uwee kiekaritsie te +wiyamete wa+riyarika meyupit+at+ mete aya’at+wanik+ meku imawanik+ t+ri wa hetsie mieme nanaimarika ka’anayemienik+ mawakunat+ t+ri meyukwit+we ya tsata wa+riyarika makapit+arieka, hapa+na maka tuiyaka, tsewiximarika ka anayemieni ya’i t+ri maka kwikiet+weni.

2002 Ukitsiekate t+ri wa +wiyamete meta yeix+ani mat+ari.

Mana mete uximayat+  Meyuku xexe+riwa meyu’wa+kawat+ Kiekarimanu’manet+kaa meyu eniet+ t+ri mam+wewere tsie’timieme,  Ukitsiekate t+ri wa +wiyamete meta yeix+ani mat+ari. Peyutimai titewat+ “ kiekaripa t+ri tita m+tiwa temawierika” ana paka ut+arie tita mam+te hau ya h+waa t+ri aix+ mam+te’haukutenik+ makamietsie tamamata witariyari manayeyani.

.
2006 UNICEF Piyaxatax+ kem+ti’aneni kewapait+ akamee aix+ mete akayuruwani mana meka ninieret+.

Mey+n+t+ mete uximayaa wa+kawat+ kiekari manu’manet+ka meyu eniet+ imarika m+tikwiniya ya’i aix+ mikati’ane. UNICEF  Piyaxatax+ kem+ti’aneni kewapait+ akamee aix+ mete akayuruwani mana meka ninieret+ t+rii wa hepa+sta.  Kiekari +w+yamete mana me’i xeiyat+ mete ta +wiyanik+ aix+ mete xeiriyarieka xanetsika tsie timieme temari wa hepaitsita ya’i me iya xatat+ memeka’ut+wani tita reuyewekani.

.
2010 Mariyaa maputawewi mete ikuter+wat+ niuki t+ri wa hetsie timieme ke mete kahuni.

N+’ariekame Ti ut+wame  Meyuku xexe+riwa meyu’wa+kawat+ Kiekarimanu’manet+kaa meyu eniet+ pita xatax+ titewakame kem+tiy+ane uximayatsika iwaurika t+ri wa hepa+tsita

.
2011 Me peiti’mai tarieka xapatsie aka’ut+ariekame ke hapa+ mamute uximayaka

Me peiti’mai tarieka xapatsie aka’ut+ariekame ke hapa+ mamute uximayaka ik+ kemayetaine xatsika maka uxa 1989  t+ri wa hepa+tsita.  Aix+ me iyurieka me peiti’mai tarieka xapatsie aka’ut+ariekame ke hapa+ mamute uximayaka meyu eniet+ xatsikatsie, ya, wa +wiyamete t+ri heitsriemek+ tita m+ti wapini p+y+wekare xika xanetsika yatuani t+ri wa hetsie mieme iwaurika manayeyani.

.
2015 Reyetewakaku Somalia hapa+na Sudan del Sur ya mete ha eriwa ik+ xapa ke mayetaine pa+ mete’kak+nee t+ri wa hepa+tsita.

Somalia y Sudan del Sur ya mete ha eriwa ik+ xapa ke mayetaine pa+ mete’kak+nee t+ri wa hepa+tsita. Ik+ Xapa ut+ariekame ya maya taine wa+kawametsie kiekari payumatee ana maa’tihut+; yati’y+anee 196 kiekariyari mepemate mana mamuti’u ya mete a weiya xeik+a Estados Unidos ya p+katay+we ya x+ka tikayeim+k+.

Derechos Fundamentales de los Niñas y Niños

Heitseriemek+ tita m+ti nepini

Pa+’i tikuniuwa pepeiti’mamatekeni hetseriemek+ tita m+ti’apini uka nunutsi uki nunutsi ya’i temaik+ pa+ petikuxatani petiway+ ikit+atsie, a kie, kewa pemeyeikani.

1

Pemexeiya peti uat+rieka

Ne peixeiya neti uat+arieka, hapa+na nem+’+wiyarieka

‘+kiya

Kewa mayemie: Comisión Nacional de Derechos Humanos werika’yapa

uka nunutsi uki nunutsi ya’i temaik+ heitsiemek+ me peixeiya mete uat+arieka wa+kawa me +wiyariet+  hapa+na me peixeiya tumini maka wawiyarieka x+ka tiu’uat+arieni, ke m+tiku niuwa xapatetsie maye ut+ariet+ka, pa+’i meteka’hunik+ wa imarika, wa heima ti’nuit+ni kwiniyatsie timieme.

Its+kate ke mamute’hauk+’n+’arie ik+  +wiyarikatsie ti mieme   uka nunutsi uki nunutsi ya’i temaik+, ik+ tsie meyu eniet+: wa+kawa ka anayemienik+ kwiniya ya’i metakukuweni; wa aurie mamuti’uweni te’ uatamete  hapa+na aix+ anek+a mete uat+arieka ya metekahut+  uka nunutsi uki nunutsi ya’i temaik+. Mat+ari uatsika me hait+t+at+; ik+ me’iku’xatat+ naitsarie kiekatari wa hestie mieme yatiy+wetsie ka’hate memeixeiyani naime xapate x+ka wa papama me h+k+t+ni, mawawaweriyani wa hamat+a aix+ meteyumaika, ya’i metewata’+wiyaa  uka nunutsi uki nunutsi ya’i temaik+ ke hapa+ aix+ mamute hau erieka, aix+ meteu’ti’kwa’ani, tita m+ti aix+a, m+tsitseka yu mamatsie, aix+ anek+a ta iwiyarieka y+k+ katiyuriekak+; mepeiti’mait+k+kani wa heima maka’uyehuni x+ka yu yeiyari yu tukari ayexeiyat+ a’yeim+k+ x+ka tiwa kwinit+at+ ayeim+k+ ma ukunamiyarieni  uka nunutsi uki nunutsi ya’i temaik+ wa hetsie mieme.  Kepai t+ri wata’+wiyani m+k+ p+’rakumaikaa aix+ t+ri mete’hau’eriekak+. Meteku’xaxat+ariwani ke hate t+ri mawareu’xeiya, wa papama, kepai wa hamat+a mekuteni t+ri +kitsikatsie hapa+na t+ri x+ka mawa xeiyat+ ma’ak+nee

Mepikuxatani ke hapa+ metey+ +wiyani maka hukatat+wenik+ t+ri temari, memeta’axenitsie te uatamete wa hats+a maka’nanaimarieka aix+ iyari muta hukanitsie, ti’niwetsie kem+reu’teree, hapa+na niwe’mama  mepikuxatani t+ri mawatsitsit+aka mat+ari mikatsut+ani ata’xewi metseriyaritsie huta witariyaritsie muti’at+arieni hapa+na meteha’maika ke hapa+ mete y+’+wiya t+ri wa+kawa makawa xeiyanik+.

Aix+ metekukwa’anik+ kwiniya ka’aneyemienik+ ikwaitsie ti mieme, me iku xatat+ aix+ mete ukwa’anik+ ha aix+ aneme me haret+, ma uti waikat+, mepenaye nenet+wani ke hapa+  tiy+ +wiya ikwai tsie timieme.

Mepiyeweiyani me’ikuxatat+ mete’uat+arieka uayete wa hetsie mieme aix+ iyari meti’wewerek+;

Me +wiyarieka x+ka kwiniya, wa iwemetsie xuaweni, rieyametsie, ya kwin+ritsie, ya’i kwiniya ma atsi’a nuit+at+yani x+ka me hexeiyani, VIH/Sida ya’i h+pame kwiniya pa’uku nake xeime uti kwikeme hapa+na mepe’nayenenet+wani m+k+ niukiyari, imarika, +wiyarika;

Nait+ p+tixuaweni  uka nunutsi uki nunutsi ya’i temaik+ aix+ maka’aye’at+kaa ke mam+te hauku’kukuye wa hepa+tsita kemam+te hau erie wa hepa+tsita herie mama’neikat+kanik+ aix+ iyari mam+wawerenik+ kem+ti nake mamu’uwanik+ ketita m+ti wareu’ya h+wa wa hetsie mieme na+t+ m+ti xuawenik+ kewa meme’uwani teyu nait+mat+ ya xeik+a tem+te +wiyarieka heitseriemek+; p+yukunaka panutah+iyani hapa+na imarika puxuaweri xika t+ri me uayemarieka maka nuariwawet+ mamak+nek+ wa+riyarika mepit+arieka ya’i x+ka nanaimarika xuaweni mamutewa ua’t+arietsie;

Ya mapait+kani ke hapa+ metewa +wiyani parewiya xuawenik+ te kwikwi’kate wa hepa+tsita x+ka t+ri m+ti’wa kwinit+a aneyemieni, x+ka pa+m+ ti’aneni wa parewiya ke anaye’neikani titatsie mete kukuye m+k+ mamanaye xexei’yar+wani m+k+ yapauka mete uat+a’rieka t+ri wa hetsie mieme x+ka yu mu’u tsie mete kukuyeni;

Ya pauka panaye neikani parewiya kwiniyatsie timieme x+ka mete kukuyeni maka aya at+kaa, maka yuawawe hiipak+ta, +kit+arika puxuaweni tawarie kwiniya wa hetsie ka aneyeneikanik+

Hapa+na x+ka tita m+ti wa may+itari’t+ni tita mam+te hau’ya h+akaa. Herie mamaneikat+kanik+. T+ri wa hetsie mieme.

Hapa+na mete aya’at+wani teuteri kiekatari naitsarie mete’+kit+arieka wa aurie mapu’ti’uweni ke hapa+ mete +wiyarieka makate’kukuyenik+ aix+ mamute’u kwa’anik+ tita aix+ m+ti’ane mawatsitsi’t+aka wa’maa’mama  mat+ari mamuti’nunuiwatsie ata’xewi metseriyaritsie mamaya at+ariwa huta witariyari’tsie hapa+na meyu ta +wiyanik+ memuti’hukatatsie, mamut+ +wani, maka’hekax+r+weni +wiyarikatsie maka te kuku’yenik+ t+ri.

Xapate maya ut+ariet+kaa kiekari manumanet+kaa pa+ payetait+kani mete aye’at+wani pa+ mete ka’huni heitseriemek+ aix+ iyarik+ meyu aitat+weni tita t+r+ m+tiwa hetsie m+tiwa iyari, wa temawierika nanaimarika ka ana’yemieni hapa+na ya’mapait+kani ke metekak+ne t+ri wa hepa+tsita.

Naimetsie tinakemek+ t+ri wa pinite awietsimek+ t+ri wa hepa+tsita.  Its+kate ya map+teka’huni mete aya’at+wani t+ri memeixeiyani xapatsie ma’aka ut+ariet+ mete’uat+ariekak+ hapa+na ya mapait+kani t+r+ka+yemek+  mete’uat+arieka t+ri ma wareu’xeiya pa+ anet+ wa tukari  yemienik+ wa+kamek+.

2

Te pei’xeika tete +kit+arieka

Ne pei xeiya heitseriemek+ neti’+kit+arieka nerexeiyat+ tita netikumay+ani netiyuta’+kit+anik+.

‘+kiya

‘Ik+tsie paka’+kie: “Comisión Nacional de Derechos Humanos” ‘ena Mekiku

Neu’ata’iwaurit+aka, ketinetimaika ‘ena ketineuparewi ‘ik+ wahetsiemieme tat++ri ‘ukari metatsiere ‘ukitsi.

‘Ik+ t++ri ‘ukari, úkitsi metatsiere temari m+k+ “derecho” mepexeiya ‘aix+ ‘anemek+ mem+te’+kit+arieka mana wa+kawa mem+matenik+ yu “derechos” metatsiere, mana hakunekame ‘ik+tsie “derechos humanos” metatsiere ‘ik+ kename yaxeik+a te teuhapana ‘ukari metatsiere ‘ukitsi, ‘ik+ wahetsie maniukanik+ meta wahetsie ti nuit+nik+; ‘ik+ tinakemek+ ‘aix+ ‘anemek+ mem+yehunik+ metatsiere yu hetsie kepa+ mem+teyuk+y+awe, metatsiere m+pa+ wa hetsie tinuit+nik+ ‘ik+tsie wa “derechos humanos” metatsiere ‘ik+ tsepa tita mem+tanukuwei mem+y+wawe, ‘ik+tsie hautanet+ “articulo” hairiekatsie mieme ‘ena maka’uxa ‘ik+tsie ta xapatsie “Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos”, ya xeik+atsiere ‘ik+ xapatsie ‘+kit+arika miraxaxata “Ley General de Educación” metatsiere hipat+ xapate wa+kawa ‘ena ‘ik+tsie meutaw+.

Keu’ane m+k+ mem+waweriya, yat+ni mem+way+ yaxeik+atsiere mem+wakuyatsa, m+k+ mep+y+wawe wahetsiemieme wa’+kit+arikatsie ‘ik+ t++tri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari, ‘ik+ ‘ena maka’uxatsie “articulo” ‘auxuwiwe tewiyari heimana haika ‘ik+ ta hetsie nunuwawe xapatsie.

‘Ik+ ‘its+kate, hakewa mem+tenake m+k+ wahetsiemieme mepaniut+kani ‘aix+ ‘anemek+ ‘+kit+arika memexeiyanik+ metatsiere yunait+ ‘ukari meta ‘ukitsi yaxeik+a ‘aix+ ‘aix+ ‘anemek+ mem+teyu’+kit+akak+ metatsiere tsepa kepauka, m+k+ m+pa+ mep+tekak+ne:

  • M+k+ mana wa ‘+kit+arika t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ ‘aix+ ‘anemek+ mem+wawerenik+, m+k+ mana, wahetsiemieme parewiya panayetuiwani t+naket+ kepa+ witari memexeiyat+ka, kememeuyumate, kehepa+ mem+teyukuh+awe yuxexuit+ metatsiere kemem+teuhu tita mem+tayexeiya;
  • M+k+ wa+kawa mepaniut+kani mana ‘aix+ m+’anenik+ wa “derecho” wa’+kit+arika;
  • Mana tsiere wa+kawa mepaniut+kani wahetsiemieme ‘ik+ ‘+kit+arikak+ mem+kawiyariekak+ meta tsepa ke’anet+ m+tiuyutak+kit+a metatsiere p+yetuiyaka hakewa mehayetet+ mem+teyu’+kit+aka, parewiya p+x+aweni metatsiere puku’ut+kani ti‘ikitane hakewa t++ri wa+kawa memekuteni, yaxeik+a tsiere yunait+ mem+teyu’+kit+akak+;
  • Yaxeik+atsiere ‘ik+ ‘aix+ ‘anemek+ ‘+kit+arika p+xuaweni, xapate ‘+kit+ari ‘aix+ reukuwewiyat+kait+ metatsiere ‘ax+ reuku’ut+kait+, ki ti’+kit+wawe ‘aix+ ‘anenet+ metatsiere nait+ tiuyepit+kait+ titam+reuyewetse m+k+ mem+teyu’+kit+akak+ metatsie m+pa+ tinakemek+ mem+tetimamatenik+, yaxeik+atsiere te’+kitamete mem+’+wiyariekak+, hipame tsiere wa+kawa;
  • M+k+tsiere tumini parewiya m+k+tsiemiene, tita m+reuyewetse metatsiere wa+kawa ‘aix+ ‘anemek+ ‘ik+ ‘+kit+arika m+xuawenik+ wahetsiemieme t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari;
  • Yaxeik+atsiere ‘ik+ ‘aix+ ‘anet+ ‘+kit+arika p+yuwewieka, ke’anet+ meuyewetse metatsiere ‘aix+ ‘anet+ ‘ik+ wahetsiemieme t++ri ‘ukari, ‘ukisti metatsiere temari m+k+ tsepa kepauka ‘+kit+arika m+xuawenik+;
  • M+k+tatsiere ‘uximayatsika ‘aix+ ‘anet+ m+xuawenik+ ‘ik+ “derecho” ‘+kit+arika wa tsiemieme t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari wa+kawa memukutet+ka yat+ni memukumane mukutetewatsie ‘+kit+arika mumawetsie, yu xexuit+ tewa memukutet+ka yat+ni ti’+kitame mumawetsie ‘uximayatsika mumawetsie, metekukuyet+ memukutet+katsie, te+teri memuxuawetsie, yat+ni tsepa yunait+ kiekari mem+tama, ‘atewa memak+ka, hipat+ tatsiere ‘ukari t+t+ ‘ukitsi mem+yuxata yat+ni ‘ukitsit+t+ ‘ukari mem+yuxata, hipat+tsiere hik+ yeiyari ‘aneme memayexeiya yat+ni hik+ mem+teu’hu;
  • M+k+ parewiya mep+yetuaka ‘+kit+arikatsiemieme ‘aix+ anemek+, tinaime tita m+reuyewetse ‘ik+ ti’+kitame mukuwet+katsie m+k+ ‘aix+ ‘anemek+ mem+te ‘+kitanik+ ti’+kitamete metatsiere t++ri tinakemek+ mem+tetimamatenik+;
  • Wa+kawa parewiya puxuaweni ‘ik+tsiemieme, meta hakewa meparewiyani metatsiere ‘ik+ m+yuyeweiyanik+ x+ka ‘ik+ ‘unanaimari“derecho” ‘+kit+arikatsiemieme t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari;
  • ‘Ik+ p+yuyeweiyani ‘aix+ ‘anemek+ mem+teyu ‘+kit+akak+ metatsiere parewiya m+xuawenik+ wa+kawa metekuxatat+, meyu’eniet+ metatsiere tinakemek+ ‘aix+ metakan+tsat+;
  • M+k+ yunait+ meyun+t+ mep+te ‘uximayaka meyuparewiet+, tinakemek+ metekuxatat+, metakan+tsat+ metatsiere hakewa meye’ani x+ka xewit+ ‘unanaimarieni, hik+ ranayeyani yat+ni tsepak+ kem+rayet+a m+m+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari mem+teyu ’+kit+atsie;
  • Mana m+k+ p+yuwewieka xapa wa+kawa tikuxatat+ ‘ik+tsiemieme x+ka hik+ tih+aneni hakema t++ri mem+teyu ‘+kit+atsie mana m+k+tsie mekanenieret+ te ‘uximayatamete ‘aix+ ‘anemek+ mem+te’uximayaka metatsiere kiu’ane mem+waweriya yat+ni mem+wakuyatsa;
  • Yaxeik+atsiere ‘aix+ ‘anemek+ ‘ik+ “derecho” ‘+kit+arikatsiemieme metatsiere yunait+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari mem+tekukuye m+k+ wahetsiemieme wa+kawa parewiya p+xuaweni ‘ena naut+ kepa+t+ ti’+kitame muwet+ka, tiparewiet+ metatsiere parewiya waut+ xapate yuheima nunuwametsie yat+ni ‘aix+ ‘anenet+ ti’+kit+wame m+xuawenik+, tita m+reuyewetse metatsiere metakumait+ wa+kawa te ‘+kitamente mem+te ‘+kit+aka.
  • ‘Ik+tsiere wa+kawa mep+te’uximayaka tita m+reuyewetse ‘ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari wa hetsiemieme ‘aux+ ‘anemek+, m+k+ wa+kawa ‘aix+ ‘anemek+ mem+wawerenik+, ‘ik+ tinakemek+ kehepa+ mem+tey+wawe metatsiere tita mem+temate;
  • Yaxeik+atsiere mep+te’uximayaka tinakemek+ mem+tekuxatanik+ metatsiere mem+teparewiekak+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari, m+k+ kepa+ witari memexeiyat+ka m+pa+ tinakeme, ‘aix+ ‘anemek+ mem+wawerenik+, wa+kawa mem+tematenik+ metatsiere tinakemek+ mem+wawerenik+ ‘aix+ meteku’eriwat+ metatsiere tita mem+teuyeh+wa yamema+t+kani yaxeik+atsiere meteyemaiximet+ ‘ik+ ‘+kit+arikatsie kem+tiyeh+ximemi;
  • Mep+teparewieka wa+kawa ‘ik+ ‘+kit+arika tsepakepauka m+xuaweni metatsiere tinakemek+ yamemait+kani kename yunait+ meteyu’+kit+aka t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari, yaxeik+atsiere yunait+ mem+teyu’+kit+aka, mem+kanakek+kani metatsie mem+katekuhayeikawani;
  • Tsiere parewiya p+xuaweni ‘aix+yari mem+teyu’+kit+akak+ tinakemek+, hau’eriet+ mem+kananaimariekak+, ‘ena kepa+t+ parewiya mayehu m+pa+ ‘anemek+ mem+xeiyarieka yat+ni hau’eriet+ mem+katiweiwanik+ mem+kautitieriwanik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari;
  • Yaxeik+atsiere wa+kawa parewiya m+xuawenik+ ‘ik+ nanaimarika m+kaxuawenik+ ‘+kit+arikatsie timieme yat+ni hipat+ xeik+a mem+ka teyu’+kit+akak+ hipameta mewananaimat+, yemek+ wa+kawa nanaimarika kwinie m+’anene mumawenik+;
  • Tinakemek+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari mep+te’+wiyani tita m+tixuawe temanu’uwa;
  • Wa+kawa parewiya p+xuaweni tinakemek+ metatsiere ‘ik+tsie tiemieme “tecnologías” wa+kawa m+rayehu metatsiere niuki, yat+nitsiere
  • P+xuaweni parewiya wa+kawa tinakemek+ metatsiere tsepa kepauka t++ri ‘ukari yat+ni ‘+imarixi memuhuka, mem+teyu’+kit+akak+ ‘aix+ ‘anemek+.

‘Its+kate te’+kit+wamete, hakewa mem+tenake, m+k+ wa+kawa mep+teparewieka ‘aix+ ‘anemek+ mem+parewiyakak+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari.

‘ik+ ‘+kit+ari, ‘ena maka’uxa ‘ik+ xapatsie, m+k+ ‘ena p+tinake:

  • Wa+kaawa ‘ik+ wahetsiemieme t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari mem+te’+wiyanik+ yat+ni ‘aix+ ‘anemek+ mem+yuxeiyani, yaxeik+atsiere ketem+teuhu tita tem+tayexeiya metatsiere ketem+teuxaxata;
  • Yaxeik+atsiere ‘aix+ ‘anemek+, kemem+teyukuh+awe metatsiere tita m+tiwanake ‘ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari;
  • Tsiere mep+te’+kit+arieka t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari x+ka m+k+ meuyuyeh+aka metatsiere mem+teyu’+kit+akak+, yukiekaritsie mem+’uwanik+ metatsiere yunuiwaritsie, yaxeik+atsiere mana wa+kawa mep+teparewieka ‘ik+ ‘+kit+arikatsie metatsiere ‘aix+ mem+teku ‘eriwanik+ ‘ik+ xapa tahetsienunuwawe kehepa+ m+reuku’uxa;
  • T+wakuxaxat+wani ‘ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukisti metatsiere temari tixa+t+k+ mem+teyuta’+kit+ani, m+pa+ wa+kawa matsi ‘uximayatsika memexeiyanik+ metatsiere tsepa titak+ mem+teuyuta’+kit+a;
  • Mep+waparewieka wa+kawa ‘ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari x+ka m+k+ menanaimarieka metatsiere parewiya wa+kawa m+xuaweni ‘ik+ wahetsiemieme mem+nanaimarie;
  • Xatsika p+xuaweni ‘ik+tsiemieme nanaimarikatsie metatsiere hau’eriet+ tem+kate kwaka, mana p+xuaweni parewiya yat+ni parewiya ‘ik+tsiemieme;
  • ‘Ik+tsiere ‘uximayatsika, ‘ik+ wahamat+a kiu’ane mem+wa’+wiya, mem+wawaweriya metatsiere mem+wakuyatsa, yaxeik+atsiere memukunanetsie yu kiekaritsie, mem+tekuxata, memuyu’inie metatsiere mem+te’uximaya ‘ik+ wahetsie t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiete temari;
  • Wa+kawa niuki p+xuaweni ‘ik+tsiemieme ketem+’anene tsiere ‘ena tinaket+ kepa+witari memexeiyat+ka, ‘aix+ ‘enemek+ mem+wawerenik+ metatsiere me tsetse+yet+, ‘ik+ wahetsiemieme t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari ‘aix+ mem+tekahunik+ ‘aix+ meteyukuh+awet+ heitseriemek+ mem+wawerenik+ memimatenik+ metatsiere yu “derechos” ‘ena maka’uxa ‘ik+tsie “Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos”, yaxeik+atsiere ‘ik+ xapa waheima nunuwame metatsiere ‘ik+ “Tratados Interncionales” Mekiku ‘ik+tsie mana meutiwie;
  • Manatsiere mep+te’uximayaka wa+kawa wahetsie tinuit+nik+, tinakemek+ m+xeiyarieka ‘ik+ xapa metatsiere yunait+ yaxeik+a mem+teparewiyakak+, ‘aix+ ‘anemek+, tinakemek+ metatsiere nanaimarika m+kaxuawenik+ tsepa keti’anemek+, yaxeik+atsiere ‘ik+ xapa memakumaikak+ ‘ik+tsiemieme “derechos humanos” metatsiere ‘aix+ ‘anemek+ m+yu’uximayakak+, yaxeik+atsiere
  • Tsiere humapait+ wa+kawa mayumaika ‘ik+ wahetsie timieme “derechos humanos” t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari yaxeik+atsiere kehepa+ mem+tei’+wiyani ‘ik+ tinakeme memi’uximayakak+.

‘Ik+ ‘its+kate mana mem+teuyenake m+k+ mepita’uximayata ‘aix+ ‘anemek+ mepi’uximayaka mana te’+kit+wawete tinakemek+ memi’uximayakak+ hau’eriet+ mekawananaimat+ ‘ik+ ‘+kit+arika mem+yet+a, mana ‘aix+ ‘anet+ niuki yukuxatani metatsiere tinakemek+ mep+wawerenik+ ‘ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari, manatsiere parewiya mep+xuawit+aka tsepa kepauka parewiya p+xuaweni ‘ik+ t++ri mem+wa’+wiyatsie mieme yat+ni mem+wawaweriya. ‘Ik+ ‘its+kate hakewa mem+tenake mana wa+kawa, yaxeik+atsiere ‘+kit+arika memukuxeiyat+ka m+k+ meyuparewiet+ mep+te’uximayaka ‘ik+tsie:

  • Mana wa+kawa mep+tekuxatani metatsiere mep+te’uximayaka ‘ik+tsiemieme mex+iwa mem+tetimanik+ kepauka hik+ m+tiy+ni yaxeik+atsiere hik+ m+katiy+anenik+ nanaimarika mukaxuawenik+ ‘ik+tsie ‘+kit+arikatsie yat+ni kemem+teyuk+h+ame wahetsiemieme, yunaime wahetsiemieme ‘ik+ ‘+kit+arika memuku’uit+at+ka yuhetsie yat+ni ‘its+kate metatsiere kiekaritari, yaxeik+atsiere kehepa+ mem+teparewieka metatsiere kehepa+ mem+tei’iwiyani;
  • ‘Ik+tsiere wa+kawa mep+te’uximayaka m+k+ wahetsiemieme ke’ane mem+teta ‘uximayata ‘ik+ ‘+kit+arikatsie timieme metatsiere mem+teta’+wiya yat+ni te’+kitamete;
  • Tsiere mep+teparewieka mana ‘ik+tsie timieme yak+xeik+a mekateyuwiyat+, metaxaxatat+ metatsiere ‘ik+ ‘+wiyarika wahetsiemieme t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari ke’ane ‘ena ‘+kit+arikatsie mem+nanaimarie, metatsiere

Yaxeik+atsiere parewiya mep+yet+aka ‘ik+tsiemieme metatsiere ke’ane hik+mitikayani puwiyarieni, ke’ane mana yunait+ mem+te ‘uximaya, te ‘+kitamete yat+ni yunait+ ‘ik+tsie mem+te ‘uximaya, ke’ane tinakemek+ mem+katekuxata, yat+ni metakumait+t+ mem+katexaneta ‘ik+tsie ‘+kit+arikatsie timieme, mem+mepikuxatani, ‘ik+ xapa taheimanunuwawetsie metatsiere hipat+ xapate ‘ena m+tinake.

3

HAIRIEKA. “DERECHO” TATUKARITSIE, ‘IK+ TEMAYENENIERE TSIE METATSIERE TEM+WAWERETSIE MIEME

‘Ek+ ‘ik+ “derecho” pepexeiya ‘atukaritsie mieme, pem+kananaimariekak+ pemuyeikak+ metatsiere pep+parewiyaka ‘aix+ ‘anemek+ tinakemek+ mem+tawerek+.

‘+kiya

‘Ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ yu “derecho” mepexeiya memayenenierek+, mem+ ‘uwak+ metatsiere mem+wawerek+.

‘Ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari tinakemek+ memu’uwanik+ kehepa+ mem+teuwaweriku metatsiere ‘aix+ ‘anemek+ mem+’+wiyariekak+ mem+wawerenik+.

‘Ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ “derecho” mepexeiya mem+ka nanaimariekak+ memuúwak+ tsepa kerenuh+nemek+, yat+ni mem+ka ‘inierieka hakewa m+reyukuime.

‘Ik+ ‘its+kate watapait+ memaka’u, yat+ni hut+ahurawa hix+apa memeka’u, meta hut+ahurawa metatsiere kiekari makuwatsie “Distrito Federal”, mana hakewa memeh+wawe, yaxeik+atsiere tinakemek+ ‘ena mep+te’uximayaka tinakemek+ metatsiere mem+ka nanaimariekak+ hau’eriet+ ‘axa m+katekahunik+, m+k+tsiere ‘iwaurika mem+wewiekak+ metatsiere rayukatuani xika m+k+ ‘axatikayani yu’iwa ‘unainaimani.

4

NAURIEKA “DERECHO” WAIKARITSIE MIEME

Ne “derecho” nepexeiya nemuka ‘uxipiwenik+, ne mutiwaikanik+ metatsiere ‘aix+yari ‘aix+ tiu’anekaku nemuyeikani metatsiere nenetemawiet+

‘+kiya

‘Ik+tsie paka’+kie: “Comisión Nacional de Derechos Humanos” ‘ena Mekiku

‘Ena mekiku kiekame ‘uka metatsiere ‘uki, tame m+k+ tep+te’+wiyani yuxexuimetsie mieme ‘ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi, temari ‘ik+ ‘ena takiekaritsie tsepa kiu’ane m+k+ “derechos” mepexeiya.

T++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ “derecho” mepexeiya memuka’uxipiwenik+, memutiwaikanik+ metatsiere waikari m+xuawenik+ hakewa memetiwaikani tinakeme kememeuyumate, yaxeik+atsiere mep+teparewieka tinakemek+ x+ka ‘ix+araritsie mieme tayeiyari, waikaritsie metatsiere kwikaritsie ‘ut+arikatsie mieme, yat+ni wa+kawa tinakemek+ mem+wawerenik+ metatsiere tinakemek+ mem+ timierek+.

Ke’ane m+k+ mem+wa’+wiya, mem+wawaweriya metatsiere mem+wakuyatsa ‘ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ mepixeiyani ‘aix+ ‘anemek+ ‘ik+tsiemieme “derechos” metatsiere, yaxeik+atsiere, m+k+ p+kay+we ‘its+kame katinakemek+ mana m+tiukunani tatukaritsie mieme, ‘+kit+arikatsie, ‘uximayatsika yat+ni xapate katinakemek+ tiwewieka hau’eriet+, mem+wawerenik+ metatsiere mem+tsetse+yenik+, yat+ni yu ‘uximayatsika meuyeh+anik+ meta m+tiunanaimanik+.

‘Ik+ ‘its+kate, hakewa memey+wawe, m+k+ mep+teparewieka ‘ik+ wahetsiemieme “derecho” t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari memuka ‘uxipiwenik+ metatsiere mem+tiwaikanik+ yat+ni wa+kawa matsi parewiya m+xuawenik+ ‘ik+ wahetsiemie, yunaime xeik+a ‘anemek+, mana wa+kawa parewiya m+xuawenik+ ‘ik+ yeiyaritsie timieme, maiyatsie metatsiere waikaritsie mieme hakewa temekuteitsie.

Keneu’ata’iwaurit+a, pep+retimani, pepimateni ‘ik+ “derechos” wahetsiemieme t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari, ‘ek+tsiere pep+y+we ‘ik+ tinakemek+ yu’uximayakak+.

5

‘AUXUWIME “DERECHO” TEPEXEIYA TAPAPAMA TAMAMAMA TEM+WAREXEIYANIK+

Ne ‘ik+ “derecho” nepexeiya nepapa nemama mem+netsi’iwiyanik+, mem+netemikwanik+ metatsiere mem+netseuyeh+ak+

‘+kiya


‘Ik+tsie paka’+kie: “Comisión Nacional de Derechos Humanos” ‘ena Mekiku

T++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ “derecho” mepexeiya yu marema wahets+a mem+kuteni. X+ka m+k+ wa marema tunimi meta ‘uximayatsika mekahexeiyani p+kay+we m+k+ t++ri xa+tsie mem+ waranayewit+k+ni yat+ni hakewa yu ‘iwama wahets+a memekutekai, yat+ni ni tsiere heyemeri yu niwe p+kauyeh+ani yat+ni kiu’ane hamat+a mukatei.

‘Ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ mep+kay+wawe xa+tsie mem+warewit+k+ni ‘ik+ ke’ane mem+wa’+wiya yat+ni mem+wawaweriya metatsiere, ‘ik+ xapatsie ‘ena maka’uxa, ke’ane m+k+ mem+wawaweriya metatsiere mem+wa’iwiya, m+k+ xeik+a p+y+we ‘its+kame mana m+reuyenake, m+k+ pa+’aneme p+tawewieni nunutsi kem+reuyune, mana m+k+tsie kanieret+ ‘ik+tsiemieme “interés superior de la niñez”, ‘ik+ xapatsie maka’uxa mana mekanieret+ metatsiere tinakeme memexeiyani ‘ik+ “derecho” mem+’enak+ ke’ane mana memeuye’u. Mana yunait+ ke’ane mana nunutsi mayemie, m+k+ nunutsi ‘uka, ‘uki metatsiere temaik+ kemeuyumaika, tinakemek+ mep+wawereni metatsiere mem+titse+yek+.

Hakewa ke’ane m+k+ t++ri mem+wawaweriya, tsepa hakewa yat+ni keti’anemek+ pemet+a tumini ‘aniwema pem+tiwamikwanik+ x+ka tewa peyani, x+ka kahey+weni yu t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari x+ka kay+weni yam+tiparewieka, m+k+ p+kay+we m+pa+ m+tiuta matiwa kename t++ri waruku’eiri, m+k+tsiere wa’+wiyat+ yat+ni xeime hets+a wah+ritat+, mekananaimariet+ metatsiere ‘aix+ yari weret+.

‘Ik+ ‘its+kate haikametsie mieme, m+k+ hakema memey+wawe mem+tenake, m+k+ mep+teparewieka wa+kawa ‘ik+tsie timieme ‘iwamari temu’utet+katsie m+k+ hau’eriet+ tem+kawatawit+k+nik+ t++ri ‘ukari, ukitsi metatsiere temari ke ‘anem+k+ mem+wah+, mem+wa’+wiya metatsiere mem+wawaweriya.

‘Ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukisti metatsiere temari ke’ane ‘ik+ t++ri yuxexuit+ memukutet+ka, m+k+ “derecho” mepexeiya yu papama, yu mamama, yu ‘iwama mem+wakuh+aweni metatsiere yu marema mem+wakuh+aweni, x+katsiere m+k+ p+kay+we tinakemek+ xapa ‘aux+ katiuwewieni ‘ik+tsiemieme “interés superior de la niñez”, tinakemek+ mana tita m+rayuxaxata metatsiere kehepa+ ‘ik+ ‘its+kate mem+teparewieka ‘ik+tsiemieme, mana m+k+ wa+kawa mep+teparewieka ‘ik+tsie “derecho” x+ka peutaxanetsieni tinakemek+ m+’enak+ ke’ane mana memayehu, ‘ik+ wahetsie t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari.

Yaxeik+atsiere ‘ik+ t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ “derecho” mepexeiya yu papama yu mamama x+ka hawaik+ hayeweni m+k+ wahets+a memeuk+ne p+y+we. ‘Ik+ ‘is+kate hakewa mem+teuyenake mana x+ka ‘utaxanetsieni metatsiere ‘anutah+iyani mep+teparewieka ‘ik+tsie timieme “derecho” metatsiere mana ‘aix+ ‘anemek+ yu ‘iwama mem+wakuh+awenik+, ‘ik+ xapatsie mekanenieret+. ‘Ik+ “derecho” p+y+we x+ka kau’enierieni m+k+ x+ka ‘its+kame ‘ita’ut+ani mana reuyenaket+, manatsiere tinakemek+ hau’eriet+ karaxaxatat+ ‘ik+ t++ri wahetsie mieme “interés superior”.

‘Ik+tsie timieme t++ri ‘ukari, ‘ukitsi metatsiere temari m+k+ meri pukahait+a.

6

‘ATAXEWI “DERECHO” TANAIT+ TEPEXEIYA METATSIERE TEM+KANANAIMARIEKAK+

Ne neheima memuyehuni nep+kaheuyehuwá, tsepa neyeiyari kemutaine, ne nawiyaritsie kenemeu’aneni, yat+ni x+ka y+k+ ne’aneni hepa+na tsepa hakewá nemekani.

‘+kiya

Hakewa meyene (Kem+rane): Comision Nacional de Derechos Humanos en Mexico

‘its+kate ‘imat+rieka memanuyetei wapai memaka’u kepa+ meyuat+ waniu yuri metayeit+wani tanait+ yaxeik+a tem+taye’axe tsietimieme:

Xapate m+tiyutiwewiwa kepa+ ‘ukari tsiere ‘ukitsi wahepa+tsita mem+teheuk+xeiyarieka nikwinie xeimetsie katin+at+ tsiere ‘axa katiwakumamateket+;

Yu’uximayatsika mem+ta’ut+ani tsiere kepa+ metek+’uximayatani mekanaka’+t+ak+ni ‘ik+ programas tsiere políticas públicas tsietimieme, tuurí waheima nunuwame memexeiyanik+, ‘aix+ mem+teu’kwa’anik+, yaxeik+a mem+texeiyariekak+, mem+’uat+ariekak+ tsiere escuela memeta’axenik+ yunait+mat+;

Yemek+ t+r+ka+yemek+ mep+teta’uximayata, wamemaukahuanik+ y+yeiyari kem+taine, kemem+tek+’eriyar+wa, kepa+ waniu mem+tekahuní, kemem+tek+’eriyar+wa yat+ni x+ka niuki’axa’an+y+neni tsiere x+ka waheima me’uyehuni;

Wa+kawa parewiya putat+iwani tuurí wahepautsita tsiere teemari wahetsie timieme kehate wayeiyari y+k+ mutaine tsiere escuelas mem+kaheta’axe yat+ni tumini memuka’uyemana tsiere yukiekaritsie ‘axamem+texeiyasrie yat+ni tixaut+tsie meman+kaw+, ‘ik+ leytsie mayehu yuri p+rayeikani;

Instituciones memeuti’utuka peyuparewiet+ mep+teta’uximayata yukiekari mem+pawiekak+, yuri m+rayeikanik+ ‘ik+ yaxeik+ tem+te’aye’axe tsietimieme tsepa x+ka público yat+ni privado mehuk+t+ni, meman+yexaxatanik+ tuurí tsiere teemari waheima nunuwame m+t+r+kauyenik+;

Campañas mepatinenet+wani tuurí tsiere teemari yuderecho mepetimamatekeni tsiere mana mep+te’utixaxat+ariwani.

Hipat+ normas titetewat+ m+reux+awe yemek+ ‘ukari tuuri tsiere teemari wahetsie nunuwame m+k+ waniu yemek+ mepikuxatani, heimana mep+ka’uyehuni, heimana mepu’n+aka tsiere yuri mep+tewaraye’at+iriwani, tsepa hakewa, kepaits+ waheima nunuwame kanihuk+t+ni hepa+na yaxeik+a tem+te’aye’axe tuurí tsiere teemari; tamait+mat+, kiekaritsie tem+tama.

Ketinetimamatekeni, ketinemaika, tuurí tsiere teemari waderecho kenekuxatani, ‘ek+ tsiere ketine’+wíyani yuri m+rayeikanik+, ‘kepem+tik+’uximayata kenekuxatani yat+ni redes socialestsie keneku’xatani.

7

‘ATAHUTA DERECHOYARI INTIMIDAD P+’ADERECHO

‘a intimidad tsiere ‘a’iwama wa’intimidad yemek+ heimana mep+ka’uyehuni, hepa+na hau’eriet+ wapai p+katik+ xaxatsiwani kepai ‘ek+ mem+yuane, x+ka matsi nunutsi pey+aneni, xepauka x+ka pereumaim+k+ni hek+akamek+ niuki peyetuiriyarieni, tinakemek+, hepa+na heyuti’eniet+yeikame kepaits+ ‘ik+ ‘axapate ‘aheima kaneukanuaweni tsiere ‘aheima nunuwame naime pemexeiya yuri murayeikanik+

‘+kiya

akewa meyene (Kem+rane): Vivarama

‘Ukari tuurí, ‘ukitsi tuurí tsiere teemarí waniu heu’erit+ ‘axa mem+tek+huawar+wani tsiere heu’eriet+ memanutax+riwani kakaniyuweni tsepa hakewa meme’uwa x+ka yukie mehayetet+kani, yat+ni yu’iwama wahamat+a meheu’uwani; tsiere kakaniy+weni hau’eriet+ wapai wainformacion mem+k+xatani, kehate mem+y+a, hakewa mem+kiekatari, yemek+ waniyukweriekam+k+,  kehate matsi ‘uximayatsika wahepa+tsita memayexeiyani wahetsie katinakani, hepa+na ‘ipat+ kehate información memexeiyani hau’eriet+ memik+xatani kakaniy+weni kepaits+ mana katinak+ nex+awaweni, x+ka m+pa+ tiuy+ni mekateniukwinit+ariwaweni.

Patria potestad, tutela, guarda tsiere custodia, kehate memayexeiyani, yat+ni yemek+ mep+tewara xaxat+wani, hepa+na mep+wa’+wiyani, yat+ni mep+tewak+ namirieka, x+ka hipat+ tuurí tsiere temari mewananaimaka, yemek+ kepauka tuurí tsiere teeemari memuk+xaxatsiwanitsie.

Kepauka tuurí tsiere teemari wainformacion muyetuiwani yamekata’eriwakak+ yat+ni mekatehamaikak+ ‘anam+ violación a la intimidad kanan+y+neni, x+ka wainformacion m+yehutsie ‘wa’+kiya, kemem+tetetewa, wapai internettsie metan+tin+’awani yat+ni raweritsie tsiere televisiontsie ‘anayeneikani, hepa+na x+ka xapatetsie ‘anayeneikani, yat+ni correos eletrconicostsie metan+ n+’awani, x+ka yamekata’eriwakak+ wainformacion meyetuani m+k+ violación kanan+y+neni. Kepaits+ wainformacion hek+at+ kanayeim+k+, ‘Anam+tari yunait+mat+ tuurí tsiere teemari mehahek+at+ mekanak+nik+ni, ‘ik+ ley kanayetaineni p+ta waheima mekaninuakakuni.

Tsepa kepai x+ka xewit+ nunutsi mat+a tiutixata televisiontsie manayenenik+, ‘ipa+ katinikayeim+k+:

Kepauka xeime mat+a m+reuxatam+k+ni waniu meri xapa kanihurit+ariem+k+, mana ‘utsika tsie m+pa+ kanayetainem+k+ kename hu, m+pa+ tiyuk+huawe, kehate patria potestad tsiere tutela memexeiya yuniwema wahepa+tsita, m+k+ tsiere xapate mekanitawawiyariek+ni, kepaits+ ‘ik+  artículo 76 m+pa+ kanayetaineni ‘ik+ ley m+k+xaxatsiwa,

Kepai tewí entrevista muwewieni ‘hau’erit+ p+karanuyexaxatani tsiere ‘axa p+katiwaramamatekeni tuurí tsiere teemari wahuxie mep+ka’uyehuni ‘aix+ ti’anemek+ memuye’uwenik+ ‘ik+ teemari.

X+ka tuurí tsiere teemari wapapama patria potestad tsiere tutela memexeiya yuniwema wahetsie timieme, ‘ik+ kaniyuweni xapa mifirmatekirieni x+kats+ ‘axa katimat+am+t+ yuanem+k+ hepa+na heimana derechoyatsie ka’uyemiet+.

Kepauka tuurí tsiere teemari yamem+teha’eriwani ‘anam+ kaniyuweni x+ka yuhuk+ate m+pa+ meyekakunikuni, mekaniy+waweni yuhuak+ate, x+ka m+pa+ metekak+ne ‘anam+ yuderecho a la libertad de expresión yuri mepayeit+wani, memutiniukani kemetey+k+huawe yuhetsietimieme, yat+ni x+ka yamekata’eriwani yuhetsietimieme tsiere kaniy+weni memayuxaxatani, yuderecho memeuxeiya heimana mep+ka’uyehuni, yemek+ matsi waniu kememak+’anene tsiere wapai kemem+tekuxaxatsiwa.

‘its+kate, hakewapai memaka’u kewapai wa’uximayatsika meuniere, m+k+mexi mep+y+aka yuri waderecho mem+tewarayeit+iriwani mep+wak+naka kepa+ka tuurí tsiere teemari kepauka ‘axa mem+te’anuyehunitsie, yat+ni kepa+ka x+ka hípame mewarexeiya, yat+ni x+ka y+k+ meteheyurieni, informacionya wapai mep+kayexaxatani. Tuurí ya mem+te’+wiyarie tsiere teemari wahepa+tsita m+pa+ mekateni’+wiyarieka x+ka delitostsie hawai meheuyehax+ani mana ley kemayetaine m+k+tsie mekaninieret+ ‘aix+ mekatenakayuriem+k+, xapate ley tiyuter+wat+ waukawa kanitikateni.

Kehate medios de comunicaciontsie memaye’uka yemek+ kehate mem+war+ entrevistatex+ wa’+kiya, waniuki hepa+na x+ka wa’informacion meyetuak+ni, tuurí tsiere teemari waheima mepunuaka hau’erit+ mep+kateyet+ayani, xeimiet+ ‘axa mem+kate’an+yehunik+ tsepa x+ka yuhukuate yat+ni meyuwaukawa meheu’uwani, watukari, kemem+’anene, kemem+teyuk+’eriya m+k+ waderecho tuurí tsiere teemari, x+ka waxapate tiutipatsieni, matsi ‘anam+ mepikwerieka, kepaits+ wa’+kiya tsiere wahetsietimieme mem+tek+xata, ‘axa mem+kate’anuyehunik+ yat+ni mem+kaheunamiwanik+, ‘ayumieme ‘ik+ ley kanik+xatani tinakemek+.

X+ka m+pa+ mekatekak+né, tuurí tsiere teemari mem+te’uka’eniwa, kepai waheima memeukanunuwa yat+ni waniukame, tsiere waniukame ti’uximayat+ Procuraduria de protección, m+k+ tsiere t+r+kauyeme responsabilidad mekanexeiyani xepaits+ heu’eriet+ niuki, siere wainformacion mep+kayet+ayani, m+k+ xeik+a waheima mememukaunuwani tsiere meman+t+kani mekaniyuwaneni, tsiere xanetsika mem+yeweiyani hasta xanetsika may+kan+ni.

Tuurí tsiere teemari mem+te’uka’eniwa, mepeitimaix+ani kepa+meme wixari pemuyeikani, hakewa pemekayeikani ‘ayeiyari hepa+tsita tsiere x+ka peyuk+huaweni,    naime meteti xeiyax+ame parewiya mekanita wauk+ni ‘ena Procuraduria de Proteccion wahats+a.

Kepa+ka xapate m+tiyutixeiyax+anitsie civiles tsiere administrativos tsie, ‘ik+ yuit+ak+ wapapama yat+ni hehate patria potestad, tutela o gusrda tsiere custodia  memexeiyani tuurí tsiere teemari wahepa+tsita, ‘anam+ ‘ik+ Procuraduria de Proteccion mana katineuyexatam+k+ tinakemek+.

Kepaukata matsi wapai memaka’u Organos jurisdiccionales, ‘ik+ kaniyuweni medida cautelar mutaxata kepai nunutsi ‘axa muranuyemieni muk+namiyarieni yat+ni meunamieno correoya, mana karanuti n+’ariwanik+ informacionya, +kiyaya, kem+tiun+ka yat+ni información m+k+namiyarieni ‘axa m+karan+yemienik+.

‘ik+ órgano jurisdiccional ‘ena xapa tsie kanieret+,  artículos memukuxata tsiere ‘i´k leytsie mayehu, kaniy+weni waniu empresas warutatieni tsiere medidas cautelares muwayetuirieni tuurí tsiere teemari waheima meukanunuwanik+ yemek+ kanit+r+ka+yeni.

8

‘ATAHAIKA DERECHOYARI ‘IK+ DERECHO PEKANEXEIYANI PEM+KATIWEIWANIK+

Derecho pekanexeiyani ‘aheima memeukanunuwanik+ ‘axa pem+karanuyemienik+, pem+kayuk+ ‘e’eiriwanik+ tsiere pem+katsewiximarieka.

‘+kiya

Hakewa meyene (Kem+rane): Comisión Nacional de Derechos Humanos en México

Tuurí tsiere teemari waderecho mekanexeiyani mem+katiweiwanik+, kepa+ka x+ka m+pa+ memute’anuyehuni ‘anam+ mekaniti’+tsiek+ni yat+ni memeunamieni, ‘axa mem+kate’an+yehunik+ ‘aix´’iyarik+ mem+werenik+.

‘its+kate, takiekari mem+’+wiya wapai meman+yetei, m+k+ta kepa+ metek+’uximayatani ‘ik+ wahepa+tsita, yemek+ waniu wahetsie katinakani m+k+mexi mep+y+aka ‘ik+ nanaimarika m+kayemienik+, mepiyeweiyani parewiya tsiere kehate tuurí mem+wa nanaima m+k+ mep+warayehut+wani,  tuurí tsiere teemari mem+kananaimariekak+, x+ka hípat+ mete’uka’eniwani tsepatitak+:

X+ka meka’+wiyarieka, mekaparewiyaka, x+ka me’uku’eiriyani yat+ni me’utsewiximarieni, yutewiyaritsie, yumu’utsie x+ka me’an+tsanarieni;

18 años mekahaye’at+awekak+ pehe’hanieni yat+ni ‘axa peran+yeyani.

X+ka 18 años pekahaye’at+awekak+ ‘etewa pehe’hanieni, kwinie pere’uximayaka tumini ‘ahetsie meme’iwani, yat+ni x+ka yak+ pehenanaimarieka yapekara’eriwakak+, tsiere x+ka ‘ena m+k+ xaxatsiwa ‘ipa+ peranuyemieni, m+k+ nanaimarika kanan+y+neni;

Wapai pehehanieni yapekara’eriwakak+;

X+ka peti’uximaya 15 años pekahaye’at+awet+, ‘ik+ ‘ena kanik+xatani articulo 123 ‘tsie kanayemieni ‘ena  Constitución Politica de los Estados Unidos Mexicanos tsiere hípame tsie kananayexaxatani;

Kehate 15 años heimana memexeiyani ‘uximayatsika x+ka metek+k+yeni, yat+ni escuela mekahayeteni yat+ni xeik+a ‘uximayatsikatsie me’uyeniniereni tsiere x+ka xeik+a m+wa me’u’erieka,  m+k+ explotación laboral kanan+y+neni, yemek+ m+k+ nanaimarika kanan+ y+neni, tsiere x+ka xahuteteme ketek+ may+wani, m+k+ tsiere Constitucion Politica de los Estados Unidos Mexicanos tsiere hípame xapate mekanik+xatatani.

Yat+ni x+ka xewit+ y+k+ matik+huaweni ‘ek+ m+pa+ pekara’eriwakak+ m+k+ tsiere delito kanan+y+neni, tsepa xeik+a x+ka marahuaweni y+k+ pep+kahaineni, yat+ni memuyutatuaxa pewaru parewieni m+k+ timait+mat+ delitos tsie meka’aneuyehat+awaweni tsepa ‘ek+ m+pa+ pekara’eriwakak+.

‘its+kate mem+taniniere tsiere metatsi ‘+wiya m+k+ yemek+ perspectiva de genero heima mep+ka’uyehuni, timakemek+ ‘aix+ mep+te’akayuruwani.

Leyes generales tsiere federales m+k+ mepuyuaka naime mem+tek+xaxatani niuki memanutuayani ‘ik+ m+katiyemienik+, metsihukak+, metasi’eniekak+, kehate ‘axa mete’u’iyari m+k+mexi mewacastiwaruwaka tsiere delitos m+kayehuni.

‘its+kate ‘ena ‘aix+ mem+te’akayuruwa, waniu m+k+ mep+yuaka niuki memuyet+ayani m+katiyemienik+, mewacastiwaruwaka tsiere ‘aix+ mewatiyuruwanik+ ‘ik+ ley tsie kemayetaine me’eniet+ tuurí tsiere teemari y+k+ mem+’anene wahepa+tsita.

‘its+kate, wa’uximayatsika hakewa meuniniere yat+ni hakewa meu’at+ka, x+ka xewit+ ‘unanaimarieni m+k+mexi ‘aix+ mekaniyuek+ni, memenuk+teuta, tsiere yu’mu’uta ‘aix+ m+y+ni kepaits+ m+k+mexi memenukuteuta, kita memei’+na ‘aix+ m+y+nik+, kepaits+ nanaimarika haweri kaniumayareni, tsiere memiparewieni yukiekari manuanitsie, yu’iwama m+watinunitsie, x+ka m+pa+ metekak+ne, yuri derechoya mekanayeit+am+k+.

Herie meninik+ yat+ni manuanik+ yukiekaritsie, ‘aik+ ‘anek+a kaniuyeikam+k+ ‘aix+tik+’eriwat+ mayanik+ tsiere yumu’uta ‘aix+ kaniy+m+k+, heuy+yehuat+ ‘aix+ reu’eriet+ yukiekaritsie kananuam+k+ tsepa x+ka ukit+ni yat+ni ukat+ni tsiere x+ka teemari meyuaka. X+ka ‘uka nunutsi, ‘uki nunutsi yat+ni x+ka temaik+ tsepa kepai ‘axa ran+yeyani, ‘anam+ ‘ik+ xapatsie mekaninieret+ ‘aix+ mekatenakayuriek+ni Ley General de Victimas tsiere hípat+ xapate mik+xata. X+ka yat+ni,waniu tsiere Protocolos de atención tiyuter+wat+ kaneux+aweni tsiere m+k+tsie mekaninieret+ ‘aix+ mekatenakayurik+ni, mepeitimaix+ani kepaumeme witari pemexeiyani, kepemak+’aneni, kepetiy+k+huaweni, tsiere kaniuparewiyaweni ‘utarieka muka’unanimarienik+ m+pa+ m+karan+yemienik+.

Yuri m+rayeikanik+ mukuxaxatsiwa, Sistema Nacional de Proteccion Integral, m+k+ mep+y+aka mem+te’uximayaka meyuparewiet+ Sistema Nacional de Atencion a Victimas, meyu’eniet+tari ‘a+m+ tsiere katiniparewim+k+ Comision Ejectiva titewat+, ‘ik+ nait+mat+ meyu’eniet+ tsiere meyuparewiet+ mekatenita’uximayatam+k+ yuri artículos memayeit+wanik+.

9

Heitseriekem+ tepanuye’hakeni

M+tiuta xata,ne enieriet+, kenemaineni nait+ p+ti’nakeni, ke nem+ reyu’maika, ke nem+ti ku wewereni.

‘+kiya

Ik+ Kewa mayemie: x+ka aka +kieni mete wa uximayatsie Suprema Corte de Justicia de la Nacion memenayenenet+wa memenaya’xaxata t+ri wa hetsie mieme.

Teteheti’mamatekeni, parakumaikaa, pepikuxatani, niuki t+ri wa hetsie mieme, pepiya +wiyani pa+ meteka’humik+ te iwiyamete t+ri wa hetsie mieme mete aya’at+wani.. 

Ta ukitsiema  kemeteku uximayatani  mete aya’at+wani tita tiwa mamatsie

T+ri temari wa’hepa+tsita ya mamait+kani kemeteku’eriwani, hapa+na iwaurika, metatuiriyarieka hapa+na mariya meyatuayani ya’i kemeteku’eriwani, tsepaa titatsie mariyaa meyatuaka, wa h+xie katiuyek+kani, kemayetaine maka ut+arie ataxewi xapatsie maka ut+arie werikayapa ta hetsie mieme ma niuka. 

Tita tem+tehau’xatakuni, yate mait+kani t+ri pa+ p+reukunake ke hapa+ kemeteku’eriwani ya mamait+kani tita mam+te hau’temawieka  xika meteuka’kukuineni, yu nuiwari ya’i yu kiekari mukumanet+katsie. 

Ta ukitsiema kemeteku uximayatani mete aya’at+wani

Pa+’i p+’aneni wa uximayatsieka mete’aka ut+wat+ kemeteku eriwani hapa+na mawaku’iwawiyat+ t+ri, tita mam+te hau iyatani. 

Kiekari manumanet+kaa meyu wa+kawat+ mamukutet+katsie mat+ari kiekatari, ukitsiema kepai wa xatat+ maine ik+ ya mayataine, pa+ payataine meyu wa+ririeka memikuxatani mam+tewa uximayatsie naitsarie me ikuxatat+ tita m+tiwapini heitsiemek+ kemam+te uniukani wa niukik+. 

Hapa+na  ta ukitsiema kemeteku uximayatani ukitsiema kepai wa xatat+ maine ik+ ya mayataine mepiye weiyani tita m+reuye’wetse mam+tekukuye, makaaya’at+ka t+rii mete aya’at+wani t+ri wa hepa+tsita mepeixeiyani parewiya ya mamait+kanik+ aix+  iyari mamu’uwanik+ tita mam+te hau xatakuni, mete marieka hapa+na

kemeteku’eriwani pa+ mamu’aneni. Tir+ me pei xeiya makakunamiyarieka mariiya meyatuiriyarieka

Its+kate kewa metehe’uximayaka tita tiwa’mamatsiet+ni wa uximayatsika mepiku’xatani mariyaa me wewiet+

Hapa+na titatsie meteyu wa+riyat+ aix+ +wiyarika m+k+tsie meka nieret+ parewiya mana mete hautiwiyanik+ aix+ iyari mamaka’iyuniwani ya’i aix+ iyari, hapa+na mem+yey+rani yu yeiyaritsie hapa+na yu waikaritsie hapa+na yu mu’utsie aix+ mete’y+k+ h+awenik+.   

Memeka’ut+a yu nait+ kiekaritari ta heima nuakame teyunait+ temayu matsi+k+, mana paye’ut+arieka payu’maika kewa heya’at+kaime mariiya hapa+na mete’anaye’nenet+wani meteta’marieka t+ri wa hetsie mieme. 

Its+kate kewa metehe’uximayaka tita tiwa’mamatsie wa uximayatsika, mepikuxatani mepiye wewiximeni t+ri wa heima nuakame tita tiwareuya’h+aka t+ri wa hepa+tsita tita m+reuyewetse hura ye+k+a maka uye’hunik+ mana makuneika niuki mariiya tuayame mu’xuaweni m+k+tsie nanaimarika p+ka anayemieni kemeteku’eriwa mam+wewerenik+.

Kwinimieme makateya’maiyat+ +k+ ke mayetaine xatsika mariya mamanayenenet+wa, werikayapa mamaka’u mete uximayat+ ya meteka’huni kemem+te’hauk+ n+’arie ya mete ka hunik+ tsepa hakewa metehe’uximayaa, m+k+ ya mapa+t+kani niuki mariiya mamanayenenet+wani ik+’i tsie ti mieme: 

Ketita tiwa’iyatsikat+ni yu kiekaritsie hepa+tsita wa yeiyari tsie ti’mieme t+ri wa hepa+tsita ke mayetaine m+ka ut+arie mana mamuti’net+arieni

Mete +kit+arieka pa+ mayetainek+ m+ka ut+arie hairiekatsie xapa maniuka ta hetsie nunuwame m+yaka werika yaapa. 

Puxuaweni kiekaritsie parewiya wa+kawa meya’axeni, pau’ti uka mete heti mamatekenik+ t+rii;  

Me mari’it+arieka t+ri temari ke mam+teka’huni heitseriemek+ tita m+ti wapini: 

Memikuxatanitsie yu heima menuawawenik+ tsewiximarika ka’anayemienik+ tita mitiwa’pinit+ni t+ri temari wa hetsie mieme hapa+na tita mitikuname tewin+arikatsie maka uye’hakeni.  

Hapa+na me iyamaiximet+ yu nait+ mapamatiwani tsepa ke tem+’anine m+k+ kareuyu’xeiyani naitsarie ya xeik+a tete +wiyarieka teka’nanaimariet+ tita m+titapinit+ni.   

Xapatsie ya payataine titewat+ m+tika mamakumatiwa naitsarie niuki mariiya meyatuayaa tewapait+ yu enierin+a mama’nayeneikatsie mete uximaya panayeneikani t+ri wa hetsie mieme mariiya hapa+na me’iti mamateket+ ke hapa+ mete iku’xatani rayu kemakamek+, mamupit+arieka manayeneikani  tewa mayu eni+ri+k+tsie hapa+na mamanayeneikanik+ mana pa+ mapait+kani tita t+ri tiwa pini awiet+mek+ naime makate hek+atani t+ri tita mete akapine pa+ makate ha’eriwakaku, wa niuki, ya +kiyaa mik+ tete xeiyat+ tewiyarika h+k+t+ni wa hepa+tsita t+ri maka te hetimani aix+ iyari ya’i  x+`ka inierika h+k+t+ni inawaritsie ti mieme yu ut+a warukax+r+wani tita m+tiwa temawieri t+ri  wa hepa+tsita. 

Its+kate tita tiwa’mamatsie wa uximayatsika meteta +wiyat+ t+ri mete xeiyani mamanayeneikanitsie pelukulatsie, niuki eka niuki mayu eni+r+k+tsie hapa+na teuteri mamanayeneikanik+ kemayetaine maka uxa xapatsie mana me’i xeiyat+  hapa+na mam+ ikieka, ya’i waikari manaye neikani ya’i xapatetsie maye ut+ariet+kaa. 

Xanetsikatsie mete uximayaa, ta heima ti nuit+nik+ tsepa ke’anet+ miya’tua kaniy+weni te parewiwamete m+k+, map+h+k+, ya aneme +tsikate mete uxi’mayaka kiekatari ke ma+teka’huni aix+ makay+aka mawakunamirieka ya’i panuta h+iyani x+ka aix+ aneme maka kuxatani, ya’i anayeneikani yu m+iret+ me heiti mamatekeni, ke m+reuku’ut+ariet+ka yamakateka’hunik+ xapatsie kemayatait+ka 

Yaa’ti anetsie, kewa xanetsika pemeyatuani ta heima ti nuit+nik+ mik+ pa+ meteka’huni metekuxatat+ ke hapa+ m+ti aneni x+ka yu wa+kawat+ xanetsika, xatsika ma’uta wewieni, kemam+teka’huni hakewa m+renakeni mam+te’uximayatsie, m+k+ yam+ti anenik+ ke hapa+ miti’nakeni

Ya uximayatsika aix+ aneme niuki mama’nayenene’t+wanik+ kwinimieme tewin+arika ya’i katiwa kwinit+aka niuki mariiya, yu xeime ya’i mey+ m+ireme wa hetsie miemet+ni t+ri wa hepa+tsita, x+k a pa+m+ ti aneni, wa hetsie panunu’wani parewiya yu iyari mamaukayetsani aix+ iyari, wa makate+’ h+pani +ts+kate ke hate tiwa hetsiet+ni.

10

Teyu nait+ tetan+t+

T+rii ya’i teemari, ke’hate aix+ mam+kateyuku+eriya y+k+nama ma+kay+wawe, me peixeika ya xeik+a mam+te +wiyarieka hapa+na titatsie mete’hau’ uximayatakuni aix+ iyarik+ mem+ya’huni tita mitiwapinit+ni heitsriemek+ ya xeik+a naitsarie tinakemek+ me inierieka yu kiekaritsie

‘+kiya

Ik+ Kewa mayemie: kewa manaye neika werikaayapaa

T+rii ya’i teemari, ke’hate aix+ mam+kateyuku’eriya y+k+nama mam+kay+wawe, me peixeika ya xeik+a mam+te +wiyarieka hapa+na, ya mamuteka’huni xapatsie kemayetaine wa heima nunuwame hapa+na ta nait+ ta hetsie maniuka werika’yapaa mutika ya’i xapa mutiniuka anataiyepait+ mayumate, nait+ mitiku’xata wa hetsie mieme.

Xika xewit+ nunutsi y+k+ reukuku’yeni, x+ka me’i xe+makani nunutsi, pa+m+ tuyu mamateket+ payani, yu iwama wa hapa+ kay+weni y+k+mana. 

M+k+ t+ri ya mam+tehau’kukuye pa+mete yumamateket+ maya aya’at+ka, yu mu’utsie makayu’maiwawe, ya’i maka yuawawe, makate maiwawee, xika pa+ +y+neni yereu’teteret+ x+ka ya muti nuiwaxitsiepait+ hapa+na  yutamaix+anitsie ke m+tiu’ane kewa meyeikani x+k ka y+wet+ ayani kewa meyu +yamakani yu nait+ kemam+te +wiyarieka pa+m+ x+ka kati parewiyaka ya xeik+a reuyewet+kani hetsiena mieme  mete aya’at+wani ya xeik+a yu nait+ mete +wiyariekak+. 

T+rii ya’i teemari, ke’hate aix+ mam+kateyuku+eriya y+k+nama ma+kay+wawe, me peixeika ya xeik+a mam+te +wiyarieka yu kiekaritsie aix+ iyarik+ meta +wiyarieka t+ri temari.

Yu nait+ its+kate pa+ metewa +wiyat+ me pei’xeiya mete’aya’at+wani tita tiwa mamatsiet+ni me pei xeiya muyu wa+ririeka uximayatsikak+ tita m+reuyewet+ka aix+ mam+teya’hunik+ yunait+ meta’+wiyarieka hapa+na yamete kahuut+ mawarunuya’hat+wani yaxeik+a tem+teyuxeiyanik+ teyu nait+ kiekatri tsepa ke anemetsie tem+yahuni teyunait+ teyunake’eriet+ tsepa ketem+anine ta nuiwaritsie tati pit+a yate aninet+ tepanaye neika, teyunait+ teweweret+ tep+y+a t+riyari pa+k+ xika ya anet+ anayeneni hapa+na pei’xeiya heitseriemek+ kem+tiyu iyamakani pa+m+ tiyuku’ter+wani.   

X+ka nanaimarika aneyemieni wa hepa+tsita que hate mete kukuye maka aya,at+kaa, yu k+mana maka y+wawe wa hetsie mieme me heiti eniet+k+kat+ me’iku mamateket+ kem+ti nakeni wa hetsie ti nuit+nik+.

Te +wiyamete wa+riyarika me pit+arieka me peixeiya pa+ meteka huni, pa+ metekuxatanik+ t+ri wa hepa+tsia meyu nait+ aix+ metey+ +wiyani, tita reuyewet+kani kiekaritise aix+ anek+a, aix+ iyari mamu’uwanik+ t+ri wa hepatsita, ik+tsie xapa kemaye taine.

Hapa+na tita reuyewet+kani kiekaritise aix+ anek+a, aix+ iyari mamu’uwanik+ wa hetsie ma’u ti eriet+ pa+ wa huyeripa kewa meme’uwani tita m+ti xuaweni wa hepa+tsita me pei’xeiyani aix+ mam+kateyuku’eriya.

Raka ut+ariet+kait+ puxuaweni, memeiti’eniet+k+kani mem+te kukuye, kwit+wa yu ter+wan+akame. Hapa+na parewiya meya tuiriyarieka ya mem+aninek+ wa hepa+tsita, ya’i xewit+ wa hetsie mimem pa niukani.

P+kak+y+wekare mekunamiyerieka aix+ iyarik+ yu nait+ meyuta +wiyani naime tsie mete haunaket+ pep+ anine, +kit+arika, waikaripa mamanuye’hakeni, yeiyaritsie ti mime, kewa tsepa meya’a kaniy+weni, h+pat+ yunait+ mememate hepaitsita ya’i tita wa+kawa ka ayumaika, mana hapa+na mete naket+ mapu’anine kiekaritise kem+tiu’ane.

Pa+ xika meteka’huni mete aya’at+wani mari’itsikatsie iki’t+arika xuaweni, p+ka nanaimarika m+k+ reunaket+ tiy+aneni te yu nait+ ya xeik+a tete hau hanat+ tep+ane, ya xeik+a tete +wiyarieka t+rii wa hepatsika ke pai y+k+ma  aix+ makateyukuèriya.  

Itsikate mete ayata+wani kiekatari wa hepa+tsita meteta +wiyani mawareti eniet+k+kanik+ kiekaritari, xeinuiyaritsie, memeiti’mait+k+kani kereyutamieme t+ri wa hepats+ta mam+te kukuye, maka ayata+ka memikuxatani heitseriemek+ tita m+tiwapini aix+ iyari mexeiyariet+ mamukutet+kanik+. Makawa’nanaimakak+ ya mamu aninek+.     

Xapatsie mamayu mate mukukatet+ka kiekari mukumanetsie mana ik+ payemieni: 

Mapayumaika mana meta +wiyariet+ mamu uwani xika wa heima tuya hut+ni nanaimarika anayemieni, uku eiriwaani, awietsieka, tsewiximarieka t+ri mete’kukuye. 

Parewiya puyetuiyaka +kit+arika  ke hate t+ri mawa +wiyat+ mamuku tet+ka mawawaweriyat+ t+ri mamute kukuye, maka aya’at+ka t+ri, m+k+ wa iwama mete heti mamatekenik+ aix+ iyari mam+ye hunik+ yu tukaritsie aix+ iyarik+; mepikuxatani ya meteka’hut+ meyuu naimetsie metekuxatat+ mat+ari pait+ ixiariyaa mewewiyarieka, meti xexeiyar+wani x+ka muti nuiwatsiepat+ metekukuyet+ ma’anayeneikani, parewiya puxuaweni wa hetsie mieme ti kuyet+ aneyeneni tsepa uka uki nunutsi t+riwa hetsie mieme tita mete hauya h+aka m+k+ pa+m+ mete +wiyarieka kemete y+waweni tuminik+ mahauti kemakame wa iwamari;

perewiya mapuyetuaka ya mete’kahuni +wiyarika tumini makawawiyariet+, mamanuye’hat+ariwani  naimetsie parewiya mat+ari pait+ naimetsie meparewiyat+, makatekukuyenik+, herie mamaneikat+kanik+, me waikat+weni, mete uximayatawet+`mamak+nek+uximayatsika meyatuaka manaye neikani yeraneyeteterekaku keyupa+met+ t+ri metekukuyet+ mamana’ye neikani t+rim+k+tsie meka ninieret+ te +wiyamete mete aya’at+wani wa hetsie mieme tita reuye’wekani ik+ yam+ti’anetsie. Ik+ manaye’neikani me’eka ut+wat+ kemeyu’pa+meni  ukari, ukitsi kewa mamauti’ax+a +kit+arikatsie, kewa wa kiekaritsie meh+k+t+ni, ke m+reu kukuyeni.      

T+ri wa hepa+tsita, mete kukuye maka’aya’at+kaa yu k+mana maka y+wawee hetseriemek+ mepei xeiya naitsarie mepei xeiyani wa hamat+a muti kekani wa niukame wa eniet+ ya’i titatsie mete hauyu enieka tinakemek+ tita mete hauye’h+at+ mete ayeikani mete heti mamatekenik+ mariyaa meyatuakak+ me enieriet+.

Petitamarieka pereti mamatekeni, pepikuxatani  t+ri tita metehexeiya heitseriemek+ wa hetsie tita ti mieme ek+ wa hepatsita pa+ peti kamieni pawata’+wiyat+ mete ayaat+wani yu nait+, pa+m+ tete kahut+ ya te pait+kani naimetsie mariiya teyatuaka manaye’neikat+kaatsie.

Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo  Your conteImagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo.

Kewapat+ akame ke mayataine  xatsika mat+ari m+tikatsut+ xapatsie t+ri wa hetsie mieme ma niuka tita m+ti wa hetsie mieme.

Ik+ xapa pa+’i payetaine ana maye ut+arie titak+ ti h+k+ payumatee kem+tiy+ane kiekari manumanet+ka ya ma hait+kaikaku xatsika meyatuaku ik+ hayu mait+ mat+a; hapa+na payemie titak+ mete eka’ut+a mat+ari tsut+me mexatat+ ik+tsie mepika’ut+a wa heima nuat+ mayanik+ naitsarie hetseriemek+ tita m+titapinit+ni mana makuneika t+ri wa hetsie mieme mekuxatat+.   

 Pa+ mapat+kani hapa+na tita m+reuyewetse, x+ka ka ayemieni wa+riyarika mepit+arieka ya’i heitsriemek+ tita m+tiwapinit+ni, tita m+rayemie mepeiti’eniet+k+kani ik+ xapatsie kemayetaine; pa+ payetaine kem+reyutamieme hakewa pait+ mamuti’net+arieni hapa+na ketitak+ m+tih+k+, kereuyutamiemek+ pa+ mamait+kani ik+tsie mekaninieret+ ya metekahut+.

at+ari mayemie ik+ xapatsie, kiekari manumanet+ka meyu eniet+ mepita’ut+a hapa+na ke hapa+ metekak+ne hetsienamieme mete ayaat+wani; pa+t+t+ payetaine peyuti mamatekeni 

nunutsi hapa+, yati anetsie  t+ri wa hepa+tsita ya meteha eriwanik+, me heiti enit+k+kat+ “ pa+ pek+y+ne nunutsi p+ h+k+ tewi akuxi weret+ ka aya’at+ariewet+ ta’mamata heimana  ata haika” 

mana makuneika ya pa+reuku uxa mat+ari tita m+tikatsut+ payemie naimetsie rayumait+, hapa+na ke metekahuni mete iwiyat+ ik+ kemaye’taine heitseriemek+, ik+tsie payemie tita m+tikatsut+ tem+  iwiyarieka teyunait+ ya xeik+a tem+te aye’axee teka’ nanaimarieka hapa+na t+ri tita m+t+wa temawierit+ni tita m+tiwapinit+ni.    

Hapa+na mat+ari m+ka’uxa, kiekari manu Manet+kaa naitsarie payumatee t+ri tita m+tiwapini wa hetsie’ti mieme kewa wa kiekari meya at+kani. Panuye hait+t+are. Ik+ xapatsie puyuku’xata heitseriemek+ tita ra yeika ta hetsie mieme hapa+na temuti niukani yu m+ireme wa hepa+tsita, (ik+ +k+t+arika, iwaurika yuye weiyat+yeikani ya’i temaye niniereni) hapa+na ana panaye neika tita m+ti h+k+ heitseriemek+ ta kuruxitsie mieme, kem+tiutainetsie ti mieme, yeyaritsie ti mieme, ite+rite tsie ti’mieme (p+tih+k+, te meixeiyani tete +kit+arieka, tete uat+arieka.). Pa+ reyutamiemek+ its+katari pa+ metekahut+ mete’aya’at+wat+ h+pameyatsie teyu nait+ ta hetsie mieme

Hutame in+ariyaritsie timieme de la convención; los estados. Niuk+ pa+ me te uwewi metekuxaxatiariwani naime kiekari manmanet+katsie, heitserie tsie ti mieme, paina ketikamieni tsie timieme, ti iwiyanik+ yukiekaritsie timieme pa+nap+ h+k+ ke ane ti ya tua ketiy+ane, keramie, pa+na tita tsie katiy+we titaxatak+.

‘Ena sesion mukuxaxatsiwa mana kanayehuuni kepa+ metekak+né tsiere kemey+at+ yuri mem+tewara yeit+iriwani ‘ik+ Estados convenciontsie memaye’u, hepa+na memik+nakak+ tsiere kepa+ka hipat+ hehekwat+ mam+hakeni.

Convenciontsie timieme.

TUURÍ ‘UKITSI, ‘UKARI HEPA+NA TEEMARI WAPRINCIPIOS RECTORES ‘ENA CONVENCIÓNTSIE MAYEHUU.

YAXEIK+A TETAYE’AT+ TSIERE ‘AXATEKATEYUTAMAMATEKEK+

Meyunait+ yaxeik+a mep+te’aye’axe kepa+ka matsi derecho de la infancia m+k+xaxatsiwanitsie ‘anam+ yemek+ waheima kwinie mep+tenuaka ‘axamekatek+mamatiwanik+.

TUURÍ ‘UKITSI, ‘UKARI HEPA+NA TEEMARI WA‘IYARIT+ARIKA TSIETIMIEME.

Kehate tuurí mem+warayexeiya, x+ka instituciones públicas yat+ni privadas ‘aix+ memak+’anenenik+, ‘its+kate administrativas, órganos legislativos tsiere wapaapama yat+ni watutores, m+k+ waheima katinakani hepa+na mep+wa’+wiyani tsiere yuri waderecho mep+tewara yeit+iriwani yunait+mat+ tuurí meman+haane.

KEMEM+TEK+ WAWERE TSIERE KEPA+ MEM+TEHATIWIKWEIXIME.

Mep+te’+wiyani yemek+ t+r+ka+yemek+ kemem+tekuwawere tsiere kepa+ mem+tehatiwikweixime hetsietimieme.

DERECHO M+TANIUKANIK+ TSIERE M+’ENIERIENIK+.

Yunait+ tuurí meputiniukani tem+wa’eniekaku hepa+na waniuki temeti’mamatekeni kepa+ka waniuki m+kawak+nanakeni, teheitimaix+ame yat+ni teheitimamateket+, kepa+meme witari memexeiyani tsiere kemeteyukuhuawet+ mem+’uwa hepa+na kepa+meme witari memu’uwani.

‘ENA CONVENCION TUURÍ WAHETSIE TIMIEME PEKANIUXEIYAVENI TSIERE PEKANIDESCARGATEWENI


 

Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo  Your conteImagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo Imagen de cubo.

KEMEM+TEKAK+KANI TUURÍ, TEEMARI WAHETSIE TIMIEME.

Yukiekari ‘aix+ mem+teheuk+ xeiyani.
‘Aix+ ti’aneneme mep+te’utikwa’ani ‘aix+ ‘iyari mem+werenik+.
Escuela yamep+teta’axeni tsiere yutarea mep+tiwewiwani.
Yukie tsiemimeme yamep+teparewieka meka’an+tik+kat+ tsiere hau’eriet+ wameka’uyehuut+.
‘Aix+ ‘iyari mep+y+xeiyani yunait+mat+ tsepa y+k+ mem+’anene.
Meyu’+wiyat+ mep+’uwani tsiere ‘aix+ meteyukuhuawet+.
Yu’iwama pem+wa’+wiyani tsiere wahuxie meka’uyehuutu.
Leyes meu’x+awet+ka waheima mep+ka’uyehuuni.
Tateiyuienaka mep+’+wiyani. Basura ‘uxatsitata mepeukawiwani, tsiere ‘iteurite teewaxi mep+tewa’+wiyani.

LEYES NEPEUMAIM+K+ HAKEWA DERECHOS MAYEHUU TUURÍ WAHETSIE TIMIEME.

Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos Mexik+ Xapayari

Convención sobre los Derechos del Niño xapayari


Declaración de los Derechos del Niño xapayari

Declaración sobre la Protección de la Mujer y el Niño en Estados de Emergencia o Conflicto Armado xapayari

Directrices de las Naciones Unidas para la Prevención de la Delincuencia Juvenil “Directrices Riad” xapayari

Directrices sobre la Justicia en Asuntos Concernientes a los Niños Víctimas y Testigos de Delitos xapayari

Manual sobre la Justicia en Asuntos Concernientes a los Niños Víctimas y Testigos de Delitos para uso de Profesionales y Encargados de la Formulación de Políticas xapayari

Reglas Mínimas de las Naciones Unidas para la Administración de Justicia de Menores (Reglas de Beijing) xapayari

Ley General sobre los Derechos de Niñas, Niños y Adolescentes xapayari

Código Civil del Estado de Jalisco xapayari

Protocolo de Actuación para Quienes Imparten Justicia en Casos que Afectan a Niñas. Niños y Adolescentes xapayari

Protocolos de Actuación para Quienes Imparten Justicia en Casos que Involucren Derechos de Personas de Comunidades y Pueblos Indígenas xapayari

Content | Menu | Access panel